बैलपोळा सण – श्रम, कृतज्ञता आणि कृषीसंस्कृतीचे जतन

 बैलपोळा सण – श्रम, कृतज्ञता आणि कृषीसंस्कृतीचे जतन

भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे. येथे प्रत्येक जाती, धर्म आणि पंथ आपापल्या श्रद्धेनुसार सण-उत्सव साजरे करतो. धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अशा विविध स्वरूपाचे सण आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनले आहेत. मात्र भारतीय संस्कृतीचे वैशिष्ट्य असे की, इथे केवळ माणसांसाठीच नव्हे तर प्राणी-पक्ष्यांसाठी, निसर्गासाठी आणि श्रमासाठीही सण साजरे करण्याची परंपरा आहे. त्याचेच एक उत्तम उदाहरण म्हणजे बैलांचा सण म्हणून ओळखला जाणारा पोळा.

हिंदू पंचांगानुसार श्रावण महिना पवित्र मानला जातो. श्रावणातील नागपंचमी, श्रावणी सोमवार, गोपालकाला, नारळी पौर्णिमा, रक्षाबंधन असे अनेक सण साजरे होतात. या सणांच्या मालिकेचा समारोप पोळा या विशेष सणाने होतो. त्यानंतर भाद्रपद महिन्याच्या प्रारंभी गणेशोत्सवाचे आगमन होते. त्यामुळे पोळा हा श्रावणाच्या अखेरचा आणि गणेशोत्सवाचा दुवा मानला जातो.

महाराष्ट्रात हा सण बैलपोळा म्हणून प्रसिद्ध आहे. शेतकरी आणि बैल यांचे नाते हे केवळ आर्थिक किंवा उपयोगाचे नसून भावनिकदेखील आहे. नांगरणीपासून पेरणी, गाडागाडीपासून धान्य झोडपण्यापर्यंत शेतातील प्रत्येक टप्प्यावर बैल शेतकऱ्याच्या खांद्याला खांदा लावून उभा असतो. म्हणूनच वर्षभर श्रम करणाऱ्या या प्रामाणिक सोबत्याचा गौरव करण्यासाठी पोळ्याचा दिवस राखला जातो. नांगरणीपासून पेरणीपर्यंत, गाडी ओढण्यापासून ते धान्य झोडपण्यापर्यंत शेतातील प्रत्येक टप्प्यावर बैल हा शेतकऱ्याचा खरा सहकारी ठरतो. श्रमाच्या ओझ्यातही तो कधी तक्रार करत नाही, उलट शेतकऱ्याच्या घामाला बळ देतो. म्हणूनच वर्षभर कष्ट करणाऱ्या या प्रामाणिक आणि निष्ठावान सोबत्याचा गौरव करण्यासाठी पोळा हा दिवस साजरा केला जातो. पोळा म्हणजे केवळ प्राण्याचा उत्सव नाही, तर माणूस आणि प्राणी यांच्यातील परस्परावलंबनाच्या नात्याला दिलेली मान्यता आहे.

या दिवशी शेतकरी सकाळपासून बैलांना सजवण्याची तयारी करतो. बैलांच्या अंगाला हळद आणि तुपाने शेक दिला जातो. त्यानंतर त्यांच्या अंगावर स्नान घालून स्वच्छता केली जाते. पाठीवर सुंदर झूल टाकली जाते. शिंगांना तेल लावून त्यावर रंगीत बेगड लावले जातात. पायात तोडे, गळ्यात कवड्यांच्या माळा, घुंगर, झुमके, तसेच नव्या वेसण-कासऱ्यांनी त्यांना सजवले जाते. या सजावटीतून शेतकरी आपल्या बैलांप्रती प्रेम आणि अभिमान व्यक्त करतो.

घरातील स्त्रिया बैलांचे औक्षण करतात. धुपारती केली जाते. पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवून त्यांना खास जेवण दिले जाते. काही भागात खिरापत, गूळ-भाकर, मुग-चणे यांचाही नैवेद्य दिला जातो. या सर्व परंपरांचा मूळ उद्देश असा की, बैलांनाही सणाचा आनंद अनुभवता यावा.

दुपारनंतर गावोगाव बैलांची मिरवणूक काढली जाते. सनई-चौघडा, ढोल-ताशा यांच्या गजरात सजवलेले बैल रांगेतून चालताना एक वेगळेच दृश्य दिसते. काही ठिकाणी बैलांच्या शर्यती, बैलगाड्यांच्या शर्यती यांचे आयोजन केले जाते. मुलांसाठी लाकडी किंवा मातीचे बैल विकले जातात. ज्यांच्याकडे बैल नसतात तेही प्रतीकात्मक स्वरूपात मातीच्या बैलांची पूजा करून या सणाचा आनंद घेतात. त्यामुळे हा सण सर्वांना आपला वाटतो.

पोळा सण हा केवळ धार्मिक विधीपुरता मर्यादित नसून त्याला सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वही आहे. ग्रामीण भागात या दिवशी शेतकरी एकमेकांच्या घरी जाऊन भेटीगाठी करतात. गावात एकात्मता वाढते. बैलांच्या सजावटीतून गावागावात आपापल्या कलाकुसरीचा आणि अभिरुचीचा प्रत्यय येतो. त्यामुळे हा सण एक प्रकारे लोककलेचाही उत्सव ठरतो.

तथापि, बदलत्या काळात पोळा सणाचे स्वरूप काहीसे बदलले आहे. यांत्रिकीकरणामुळे शेतात ट्रॅक्टर, पॉवरटिलर यांचा वापर वाढला. परिणामी बैलांचे महत्त्व कमी होत चालले आहे. काही शेतकऱ्यांकडे आता बैलच नाहीत. त्यामुळे पोळ्याचा उत्सव शहरांकडे झुकताना दिसतो, जिथे तो केवळ प्रतीकात्मक स्वरूपात साजरा केला जातो. ही बाब चिंतेची आहे. कारण बैल हे केवळ श्रमाचे प्रतीक नाहीत तर आपल्या कृषिसंस्कृतीचे जिवंत वारस आहेत.

आजच्या पिढीला पोळा म्हणजे केवळ एक सुट्टी किंवा बैलांची मिरवणूक वाटते. परंतु या सणामागील कृतज्ञतेचा संदेश समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. माणूस ज्या प्राण्याच्या मदतीने आपली उपजीविका चालवतो, त्याला देव मानून पूजणे ही संस्कृती आपल्याकडे आहे. हीच भावना पोळ्यामागे दडलेली आहे.

याशिवाय पोळा आपल्याला एक मोठा सामाजिक संदेश देतो. तो म्हणजे श्रमाचा आदर करणे. बैल शेतकऱ्याचा मेहनती साथीदार आहे. त्याच्या श्रमामुळेच अन्नधान्य तयार होते. त्यामुळे बैलांची पूजा म्हणजे श्रमाची पूजा होय. आजच्या यांत्रिकी युगातही हा संदेश तितकाच महत्त्वाचा आहे.

पोळा हा कृषिप्रधान संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. आधुनिकतेच्या धावपळीत आपण या सणाचा आत्मा विसरू नये. बैलांचे महत्त्व कमी झाले तरी पोळ्याचा खरा अर्थ टिकवणे गरजेचे आहे. तो म्हणजे कृतज्ञता, जिव्हाळा आणि श्रमांचा गौरव.

आजच्या शहरी जीवनातही पोळ्याचा संदेश लागू होतो. आपण वापरत असलेल्या प्रत्येक वस्तू, सुविधा यामागे कुणाचे तरी श्रम दडलेले आहेत. शेतकरी, मजूर, कारागीर, कामगार यांच्या श्रमामुळेच आपले जीवन सुखकर होते. त्यांचे आभार मानणे, त्यांना योग्य सन्मान देणे हेच खरे पोळ्याचे आधुनिक रूप ठरू शकते.

अशा प्रकारे पोळा हा सण केवळ शेतकऱ्यांचा नसून संपूर्ण समाजाला एकत्र बांधणारा आहे. तो निसर्गाशी, प्राण्यांशी आणि श्रमाशी असलेल्या आपल्यातील नात्याची जाणीव करून देतो. म्हणूनच पोळा हा केवळ परंपरेचा नव्हे तर संस्कृतीचा, संवेदनेचा आणि कृतज्ञतेचा उत्सव आहे.