उजनीकाठ मुग्धबलाक करकोचा पक्षांनी बहरला...

बेंबळे (कटुसत्य वृत्त): उघड्या चोचीचा करकोचा व मुग्धबलाक या नावांनी ओळखले जाणाऱ्या करकोच्यांनी यंदा उजनीच्या पाणलोट क्षेत्रात हजारोंच्या संखेने हजेरी लावली आहेत. 'अनास्टोमस आस्किटन्स' या शास्त्रीय व इंग्रजित 'ओपनबिल स्टाॅर्क' या नावाने ओळखले जाणारे हे करकोचे सध्या पाण्यापासून मुक्त झालेल्या हिरवळीवर खाद्य मटकावत शेकडोंच्या संख्येने अनेक समूह करून पाण्याच्या काठावर चरताना दिवसभर नजरेस पडतात.

राखी बगळ्या पेक्षा थोडासा लहान आकार असलेला हा पाणपक्षी पाणथळावर चित्रबलाक, चमचेचोच, पांढरे कुदळे, पाणकावळे इत्यादी पक्ष्यांसमावेत भागीदारी करत खाद्य निवडताना आढळतात. या पक्ष्यांची उंची सामान्यपणे अडीच फुटांपर्यंत असते लांबून हा पक्षी श्वेतबलाक (व्हाइट स्टाॅर्क) सारखाच दिसतो. शरीराचा रंग करडा असतो व पंख काळे असतात. मान पांढरी असते. शेपटी आतून व दोन्ही बाजूने दबल्यामुळे चपटी झालेली असते व ती काळी रंगाची असते. नर-मादी दिसायला सारखेच असतात. गोगलगायी, शंख -शिंपले, खेकडे हे या पक्ष्यांचे प्रमुख खाद्य असून ते मासे, बेडूक, चिखलातील मोठे किडे इतर इतर संधिपाद प्राण्यांवरही उदरनिर्वाह करतात. त्यांच्या चोचीत कमानाकाराची फट असल्यामुळे हे पक्षी शंख शिंपल्यांच्या अंगावरील कठिण कवच फोडून आतील लुसलुशीत मांस खात असतात. चोचीचा उपयोग अडकित्ता प्रमाणे करतात. दोन्ही चोच मिटल्यानंतर वरच्या आणि खालच्या चोचीमध्ये चंद्रकोरीच्या आकाराची फट दिसते. यावरून या पक्ष्यांना तोंडफट्या, उघड्या तोंडाचा करकोचा या नावाने ओळखतात. भौगोलिक परीस्थिततीला अनुसरून हे पक्षी देशातील विविध भागात विणीवर जाणाऱ्या या पक्ष्यांमध्ये मध्ये आवाजाचा कंठ नाही. त्यामुळे यांना मुग्धबलाक हे नाव दिले आहे. एरवी मुके असलेले हे करकोचे फक्त विणीच्या काळात एकमेकांना साद घालताना नरमादी दोन्ही आपल्या चोचीचा भाग एकमेकांवर आपटून आवाज काढतात. मिलन काळात मादीच्या घशातून गुरगुर आवाज निघतो तर नर पक्षी या काळात चोचीच्या उघडझाप करत कटकट असा आवाज काढून मादीशी संवाद साधतो.

दरवर्षी उजनी धरणातून कमाल प्रमाणात पाण्याचा विसर्ग झाल्यानंतर धरण क्षेत्रातील जलावृत्त भाग उघडा पडतो. अन्यत्र विखरून असलेले हजारो मुग्धबलाक करकोचे पक्षी उजनी वरील हिरवळीवर रेसिपीसाठी एकत्र जमतात. उजनी जलाशय परिसर म्हणजे या पक्ष्यांना जणू माहेरच आहे. घरटे साकारण्यापूर्वी कडक काड्या पाण्यात बुडवून त्यांच्यात लवचिकता आणण्याची शक्कल लढवणारा हा पक्षी निसर्गातील एक चमत्कार आपल्याला दाखवून देतो. - डॉ.अरविंद कुंभार ज्येष्ठ पक्षी व पर्यावरण अभ्यासक.